بازخوانی یک عقد نامه ازدواج در عهد قاجار در علیشاه عوض شهریار در سال ۱۳۱۸هجری قمری از مجموعه اسناد : مهندس حبیب الله صالحی پژوهش و تالیف احمد فرجی مقدمه عقدنامه ها از آنجا که با مهم ترین نهاد زندگی اجتماعی ایرانیان ، یعنی خانواده مرتبط هستند و امر مهم « ازدواج » […]
در سال ۱۳۱۸هجری قمری
از مجموعه اسناد : مهندس حبیب الله صالحی
پژوهش و تالیف
احمد فرجی
مقدمه
عقدنامه ها از آنجا که با مهم ترین نهاد زندگی اجتماعی ایرانیان ، یعنی خانواده مرتبط هستند و امر مهم « ازدواج » را سندیت و رسمیت می بخشند ، سندی بسیار با ارزش محسوب می شوند که مهم ترین واقعه زندگی اجتماعی ایرانیان را مکتوب کرده و اطلاعات باارزشی از این فرهنگ اصیل در اختیار ما قرار می دهند. امر مهمی که از نظر خانوادگی و اجتماعی در دین مبین اسلام مورد تاکید قرار گرفته و زمینه ساز تکامل دینی مسلمانان است که ایرانیان نیز بر آن باور استوار داشته و دارند. ازدواج ، عملی است که بنا بر مشیت الهی از ذات طبیعت نشات گرفته است . اعطای نعمتی از جانب خداوند به انسان است تا او را کامل و زندگی را به کامش شیرین تر سازد . این ارزش دینی – خانوادگی با احساس زیبایی شناختی ایرانیان هنرمند ، ادب دوست و خوش ذوق در هم آمیخته است .
در هنگام تدوین دایره المعارف شهرستان شهریار ، جناب آقای مهندس حبیب الله صالحی از سر لطف و محبت و کمک به اینجانب در ارائه اسناد مکتوب تاریخی ، اسناد فراوان و با ارزشی از خاندان خویش در اختیار من قرار دادند که در این میان عقد نامه ای بود که زیبایی و نوشته ها ی آن نظر من و هر بیننده و خواننده ای را به خود جلب می کرد و من تصویر و متن این عقد نامه را زینت بخش دایره المعارف شهرستان شهریار کردم .
بعد از چاپ دایره المعارف ، مقاله ای با عنوان « در ضرورت و اهمیت شناخت اسناد تاریخی ؛ واکاوی عقد نامه ازدواج در عهد قاجار
» که توسط آقای علی سام دانشجوی رشته دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه پیام نور و دکتر علیرضا علی صوفی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور تهیه که در صفحات ۹۳تا ۱۱۰مجله پژوهش های تاریخی ایران و اسلام شماره ۱۸ بهار و تابستان ۱۳۹۵ به چاپ رسیده بود ، به دستم رسید و پس از مظالعه ی کامل آن ، با توجه به منحصر بفرد بودن این عقد نامه در زادگاهم شهریار – حداقل تا آنجایی که مردم شهریاراسناد خود را در اختیار من قرار داده اند – بر آن شدم این عقد نامه را مورد بررسی قرار دهم و حاصل این کار ، نوشته ای ست که در اختیار شما عزیزان قرار دارد .
در خاتمه این کلام بر خود لازم می دانم مراتب تقدیر و تشکر خودم را از جناب آقای مهندس حبیب الله صالحی و فرزند گرانقدرشان مهندس محمد صالحی که این سند را در اختیار من قرار دادند و لطف آنها باعث ایجاد چنین نوشته ای گردید اعلام کنم . برای این عزیزان از درگاه خداوند بزرگ آرزوی بهترین ها را دارم .
شهرستان شهریار
۱۳۹۶
آشنایی با حاج محمد قاسم صالحی
نفر اول از سمت راست این تصویر حاج محمد قاسم صالحی ست که به اتقاق جمعی از بزرگان شهریار سفری و در زمان حکومت احمد شاه قاجار سفری به خانه ی خدا داشته اند . آنها از طریق بندر انزلی به آذربایجان شوروی (باکو) و از طریق دریای سیاه بوده ، به استانبول رسیده و در آنجا توقف می کنند و پس از خرید سوغاتی و وسایل و لوازم مورد نیاز ادامه ی سفر ، از طریق اردن هاشمی به جده و سبس به مدینه مکه حرکت می کنند . در اردن هاشمی دزدها پول و طلای آنها را می ربایند ، چون مادر خانواده نیز در این سفر همراه آنها بود ، پول ها نزد وی بود و دزدها به زن ها کاری نداشتند و پولی که همراه ایشان بود ، امکان ادامه ی سفر را فراهم می کند . آنها در مکه برات می کشند و از طریق خانواده در ایران برای آنها پول حواله می کنند ، به همین دلیل زمان سفر طولانی شده و نه ماه طول می کشد . دربرگشت از طریق دریای سرخ (احمر) وباب المندب و یمن و اقیانوس هند وارد خلیج فارس شده و سپس در خرمشهر پیاده می شوند و سفر زیارتی آنها به پایان می رسد و علت طولانی بودن آن هم بخاطر ناامن بودن عراق و ترکیه بوده است . عکس زیر ازاین سفربه یادگار مانده است .
تصویر شماره ۳: ایستاده از راست به چب :
حاج محمدقاسم صالحی ، میرزا علی آقا متولی ، حاج حسن آقا محسنی ، حاج میر عابدین شاهمیری ، پدر رازپوش
نشسته از راست به چب :
برادرمیرزا علی متولی ، حسین آقا محسنی ، دکتر راز بوش
حاجی محمد قاسم باغ و زندگی خوبی داشت و تک فرزند خانواده بود . در هنگام سفر ناصرالدین به شهریار برای شکار ، هنگامی که از کنارخانه ی او رد می شوند و او را با قدی بلند مشاهده می کنند ، به اطرافیان دستور می دهد که این جوان بلند قامت را برای فراشی به دربار بیاورند ، ایشان چون مایل به خدمت به دربار قاجار نبود ، به « کن » می گریزد و درسال ۱۳۱۸قمری در کن با انسیه صالحی فرزند حاج عبدالکریم کنی ازدواج می کند .
ساختار شکلی عقدنامه ها
قباله های نکاح ، علاوه بر اینکه یک سند حقوقی می باشند از نظر هنری و تذهیب نیز حائز اهمیت می باشند و با مطالعه جنبه های هنری آن می توان به جنبه های تطور تاریخ هنر تذهیب و نقاشی در این عهد پی برد .که در آن هنر نویسندگی ، خطاطی ، نقاشی و تذهیب به نحو چشمگیری با اعتقاد و باورهای دینی مردم ایران در آمیخته است . در واقع تقدس ازدواج تا حد زیادی در قباله نویسی بازتاب یافته است . قباله های ازدواح را از لحاظ هنری می توان به عناصر گوناگونی گروه بندی کرد : خطاطی ، مهر ها ، خطوط اسلیمی – هندسی تذهیب و نوع رنگ آمیزی بکار رفته در نقاشی ها ، عناصر قباله ها را به لحاظ هنری فوق العاده قابل توجه و ممتاز می نماید . در قباله های ازدواج ، هماهنگی و ترکیب موزون میان نوشته ، خط نقاشی و رنگ نشاط آور و شادی بخش وجود دارد که این تناسب در خور مراسم ازدواج می باشد .
با دقت در نمونه های مربوط به ادوار مختلف تاریخی و تنوع موجود در تقسیمات جغرافیایی می توان ساختار شکل گیری و نگارش این اسناد را به دو گروه عمده تقسیم بندی کرد :
۱-اسناد طوماری ، که به شکل مستطیل بوده و در اندازه های ۲۰*۱۰ تا ۱۴۰*۶۰ سانتیمتر بوده است که قسمت فوقانی سند معمولا دارای تزییناتی با خطوط اسلیمی – هندسی بوده که نیمی از حجم طولی قباله را تشکیل می دهد . فضایی در قسمت راست و قسمت فوقانی سند نیز با اشکال هندسی جهت قرار گرفتن اثر مهر شهود تعبیه گردیده است
۲-اسناد کتابچه ای ، دارای چندین صفحه به اندازه ۱۰۸۱۰ سانتیمتر می باشد . برگ اول دفترچه نکاح ، دارای تزییناتی همچون عقدنامه های طوماری می باشد یعنی در قسمت فوقانی سند ، خطوط اسلیمی – هندسی بوده و تنها دارای جدول کشی اطراف صفحه می باشد .
لازم به یاد آوری ست که ما آن را مورد بررسی قرار داده ایم از نوع کتابچه ای می باشد و در ده صفحه تنظیم شده است
متن کامل عقد نامه
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الذی احل النکاح و حرم الزنا و السقاح و صلی الله علی محمد و اله الطبین الطاهرین مصابیح الدجی و مفاتیح الفلاح و بعد مشاطه قلم بلاغت رقم ملاحت شمیم میمنت توام سیمای عروس این صفحه شرعیت مانوس را بخطاط این خطوط و ارتباط این بقوط مزین و محلی میسازد وجاطت بنان فصاحت بیان انکار ملاحت آثار این عبارات راتا جهار و قنظار این مدعا در عقده خطبه می اندازد که چون عروس نظام عالم در حجله تقدیر خالق اللوح و القلم بزیور ترویج حوا و آدم آراسته و سیماب شاهد تواتر اعقاب وتمایز انساب بحلیه ازدواج و امتزاج اولاد و اثناج ایشان پیراسته و لهذا حکیم علیم درکتاب کریم ترغیب آن امر و تعلیم فرمود حیث قال الله تبارک وتعالی فی محکم کتابه الکریم و انکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم و امامکم ان یکونوا فقرا و یغنیهم الله من فضله والله واسع علیم و قال سید العرب و العجم و منبع العلم و الحلم و الجود و الکرم النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی و قال النبی ایضا تناکحوا تناسلوا تکثر و افانیاباهی بکم الاهم یوم القیمه ولو بالقسط بناء علیهذا در بهترین وقتی از اوقات و خوشترین ساعتی از ساعات که سعد ین سعادت قرین لایق و موافق بوده عقدمناکحه و ائمه مبارکه شرعیه و ربط مزدوجه میمونه و ضریحه اسلامیه بتحقیق و صحت انجامید فیما بین عالیحضرت ستوده خصلت پسندیده فطرت آقا محمدقاسم خلف مرحوم مبرور مشهدی علی ساکن قریه علی شهواز و علیا حضرت فرشته خصلت حورااطینت مریم سیرت حوا سریرت مستوره حناء عصمت و حیاءالعفیفه الصالحه اله باکره البالغه العاقله الرشیده الجمیله المختاره و هی المسمات بانسیه خانم صبیه مرضیه مرحوم آقا عبدالحسین کنی طاب ثراه بصداق و مهرمبلغ پنجاه و یکتومان وجه ریال فضی دانه سی و چهارنخود وزن ویکهزار دیناررواج که مبلغ یکتومان آن از بابت هدیه یکجلد کلام الله ربانی است و …تومان آن تسلیم منکوحه مرقومه گردیده است و مبلغ سی و یکتومان دیگر بر ذمه ناکح مزبور…است که عندالقدره و الاستطاعه تسلیم منکوحه مسطوره نماید و صیغه عقد مناکحه شرعیه و مزدوجه ملیه الاسلامیه بالفارسیه و العربیه مشتمله علی الایجاب و القبول کماقرر فی الشرع الانور جامعه مجمعین الشرایط و الارکان خالیه عن کافه و النواقص و البطان بین وکیلی الطرفین سمت جریان پذیرفت بنحویکه تحریم اصلی بتحلیل عارضی مبدل گشت فعلی الزوج المزبور اداء مابقی من الصداق و الموصوف متی طولب به فعلی الزوجه المرقومه الاطاعه و النقیاد حتماشاء و اینجا اراو اللهم الف بینهما و طب نسلهما و ارزقهما اولادالذکور الصالحین بحق محمد وآله الطاهرین و کان وقوع تحریر ذلک بتاریخ بیست و نهم شهر جمیدی الاولی من شهور سنه یکهزار و سیصد و هجده من الهجره النبویه علی هاجره والسلام و التحیه . سنه ۱۳۱۸هجری قمری
ویژگی های متنی و محتوایی عقد نامه ازدواج در عهد قاجار
تحمیدیه و متن آغازین
عقد نامه ها با حمد و ثنای خداوند یکتا و ثناء خداوند یکتا در قسمت فوقانی سند ، بالاتر از تزیینات اسلیمی – هندسی شروع می شود . حمد وثنای خداوند متعال ، از جلوه های بارز حضور خداوند در اندیشه انسان می باشد . اصولا علت نامگذاری این بخش از سند یعنی قسمت فوقانی به تحمیدیه ، مناسب با کاربرد معنایی این واژه می باشد ؛ زیرا که حمد و سپاس خداوند برای آغاز کار لازم است . تحمیدیه با نام خداوند متعال شروع و به حمد و ثناء بزرگان دین مبین اسلام و ائمه ی اطهار علیهم السلام می پردازد .
الحمدلله الذی احل النکاح و حرم الزنا و السقاح وصلی الله علی محمد و اله الطبین الطاهرین مصابیح الدجی و مفاتیح الفلاح
در قباله ی نکاح پس از حمد و ثناء با آوردن کلمه « اما بعد » یا « بعد » که در این سند « بعد » آورده شده است نگارنده سند به بیان علت رخ دادن امر ازدواج می پردازد و علت را اجرای دستورات خداوند متعال و تعالیم دین مبین اسلام در جهت بقای نسل بنی نوع بشر ذکر می کند و متن با جملاتی ادبی و مذهبی در باب چگونگی ایجاد نسل انسان بر اساس روایات دین مبین اسلام همراه است
و بعد مشاطه قلم بلاغت رقم ملاحت شمیم میمنت توام سیمای عروس این صفحه شرعیت مانوس را بخطاط این خطوط و ارتباط این بقوط مزین و محلی میسازد وجاطت بنان فصاحت بیان انکار ملاحت آثار این عبارات را تا جهار و قنظار این مدعا درعقده خطبه می اندازد که چون عروس نظام عالم درحجله تقدیر خالق اللوح و القلم بزیورترویج حوا و آدم آراسته و سیماب شاهد تواتر اعقاب و تمایز انساب بحلیه ازدواج و امتزاج اولاد و اثناج ایشان پیراسته و لهذا حکیم علیم درکتاب کریم ترغیب آن امر و تعلیم فرمود حیث قال الله تبارک وتعالی فی محکم کتابه الکریم وانکحوا الایامی منکم و الصالحین من عبادکم و امامکم ان یکونوا فقرا ویغنیهم الله من فضله والله واسع علیم وقال سید العرب و العجم ومنبع العلم والحلم والجود و الکرم النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی و قال النبی ایضا تناکحوا تناسلوا تکثر وافانیاباهی بکم الاهم یوم القیمه ولو بالقسط بناء علیهذا در بهترین وقتی از اوقات و خوشترین ساعتی از ساعات که سعدین سعادت قرین لایق وموافق بوده عقد منکحه و ائمه مبارکه شرعیه وربط مزدوجه میمونه و ضریحه اسلامیه بتحقیق وصحت انجامید
ساعات نحس و سعد
مراسم ازدواج و انعقاد آن متناسب با پیروی از اصولل خاصی بوده و آن اینکه تاریخ عقد نکاح آیا میمون ات یا نحس ، پس تاریخ عقد نکاح می بایست زمانی رخ دهد که نه تنها مشکلی برای زندگی آینده زوجین ایجاد نکند بلکه سبب برکت و مبارکی در زندگی مشترک آینده آنها شود و نکته قابل توجه در این عقد نامه تعیین اوقات سعد برای ازدواج می باشد . تعیین تاریخ دفیق انعقاد صیغه عقد نکاح بر اساس ساعات سعد و جهت دوری از ساعات نحس صورت می گرفت . اگر چه در دوره های قبل از قاجار ، بویژه در عصر صفویه با استفاده از اسطرلاب ، طالع و رمل و حرکت ستارگان این امر صورت می گرفت اما در این عصر مناسبت های مذهبی همچون روز میلاد پیامبر اکرم (ص ) و ائمه ی اطهار (ع) یا عید سعید غدیر خم و سالروز ازدواج امام علی (ع) ئو حضرت زهرا (س) برای اوقات سعد در نظر گرفته می شد و تاریخ عقد نکاح در این ایام مبارک تعیین می شد .
که ما شاهد هستیم در دو ماه مبارک رجب و شعبان صور تگرفته است و دلیلی گویا براعتقاد کامل مذهبی هر دو خانواده می باشد
عقد نامه ازدواج در عهد قاجار /
علیهذا در بهترین وقتی از اوقات و خوشترین ساعتی از ساعات که سعدین سعادت قرین لایق وموافق بوده عقد منکحه و ائمه مبارکه شرعیه وربط مزدوجه میمونه و ضریحه اسلامیه بتحقیق وصحت انجامید
معرفی زوجین و بیان ویژگی و صفات زوجه
پس از حمد و ثناء به معرفی زوجین پرداخته شده است و زوج با صفاتی همانند عالیحضرت ، ستوده خصلت ، پسندیده فطرت با نام و نام پدر و محل سکونت و زوجه نیز با ویژگی ها و صفاتی از جمله علیا حضرت ، فرشته خصلت ، حورا طینت ، مریم سیرت ، حوا سریرت ، مستوره حناء عصمت ، حیاءالعفیفه ، الصالحه ، باکره ، البالغه ، العاقله ، الرشیده ، الجمیله ، المختاره همراه با نام و نام پدر آورده شده است
« فیما بین عالیحضرت ستوده خصلت پسندیده فطرت آقا محمدقاسم خلف مرحوم مبرور مشهدی علی ساکن قریه علی شهواز و علیا حضرت فرشته خصلت حورااطینت مریم سیرت حوا سریرت مستوره حناء عصمت و حیاءالعفیفه الصالحه اله باکره البالغه العاقله الرشیده الجمیله المختاره و هی المسمات بانسیه خانم صبیه مرضیه مرحوم آقا عبدالحسین کنی طاب ثراه »
صداق :
صداق از بخش های حائز اهمیت در متن قباله های ازدواج بوده است که در آن میزان وجه نقد یا ملکی که می بایست به عنوان مهریه به زوجه اعطا گردد ذکر می شده است . این رسم رایج در ازدواج ، اگرچه در بسیاری از آداب و رسوم ملل دیگر وجود دارد ، اما بیانگر توجه ویژه اسلام به جایگاه زن و مقام خانواده است که در شرایط خاص ، استقلال مالی او را حفظ می کند . هر بانویی که به همسری مردی در می امده ، زوج مبلغی وجه نقد یا ملک یا هر چیز مادی و معنوی که به آن مهر یا صداق گفته می شد به زوجه پیشکش می کرد که شرح و چگونگی این اهداء دقیق دئر متن عقدنامه درج می شده است
برای نجوه پرداخت صداق به زوجه در متن عقدنامه شیوه مشخص شده است در این عقدنامه ضمن مشخص شدن میزان صداق ، کاملا مشخص شده است که صداق تماما بر ذمه زوج بوده ، بخشی از این صداق نقدا پرداخت شده وبقیه آن که با عنوان « عند الاستطاعه » آمده است زوج با توجه به توان مالی می توانند میزان صداق را پرداخت نماید .
به صداق و مهرمبلغ پنجاه و یک تومان وجه ریال فضی دانه سی و چهار نخود وزن و یک هزار دیناررواج که مبلغ یک تومان آن از بابت هدیه یک جلد کلام الله ربانی است و بیست تومان آن تسلیم منکوحه مرقومه گردیده است و مبلغ سی و یکتومان دیگر بر ذمه ناکح مزبور مستقر است که عندالقدره والاستطاعه تسلیم منکوحه مسطوره نماید
تاکید بر دائم بودن عقد نکاح
در متن عقد نامه ازدواج در عهد قاجار تاکید : بر نوع ازدواج یعنی دائم شده است :
دعای اختتامیه
دعا در قباله ها با مضامینی که خواستار بهبود نسل بشر و توفیق یافتن زوجین در امر زناشویی و تقاضای فرزندان نیکو ، صالح و سالم از خداوند متعال همراه است
اللهم الف بینهما و طیب نسلهما و ارزقهما اولاد الذکور الصالحین بحق محمد وآله الطاهرین
تاریخ عقد
در پایان تاریخ ثبت سند به شکل سال شمار هجری – قمری می آمده است
وکان وقوع تحریر ذلک بتاریخ بیست ونهم شهر جمیدی الاولی من شهور سنه یکهزار وسیصد و هجده من الهجره النبویه علی هاجره والسلام والتحیه . سنه ۱۳۱۸هجری قمری
شاهدان
ضمنا وجود شاهدان جهت قانونمندی مراسم ازدواج مطابف با قوانین الهی ضروری بود و صیغه عقد نکاح زمانی جنبه اجرایی و حقوقی می گرفت که شاهدانی صحت آن را تاکید نمایند . شاهدان از میان افراد مورد اعتبار و احترام محلی و بزرگان خانواده انتخاب و از آنها برای گواهی دادن دعوت می شد . آنها با حضور خود و دعای خیر و مبارکشان علاوه بر تایید صحت ازدواج سبب تبرک آن می شدند.
۱-بسم الله تعالی
قد اعترف الزوج المرقوم بقبول المناکحع الدائمه المزوجه علی المهر المزبور فی لیله السابع من شهر رمضان ۱۳۱۸
۲-قدا امرو اعرف محمد قاسم من الصداق فی ۲۸ رجب۱۳۱۸
شهود
این مطلب بدون برچسب می باشد.