گردشگری تفرجی را میتوان یکی از کم هزینه ترین انواع گردشگری نام برد. همچنین در گردشـگری تفرجـی یـا همان روزانه میتوان گردشگری های متفـاوتی را جـای داد ماننـد گردشـگری کشـاورزی، گردشـگری شـهری و گردشگری روستایی و… که میتوان در یک گشت وگذار روزانه از آن لذ برد. شهریار با روستاهای خود پیوند نزدیک دارد و همچنین دارای باغات فراوانـی در داخـل خـود شـهر نیـز میباشد که همین دلایل این شهرستان را مقصدی مناسب برای گردشگران تفرجی تبدیل نموده است. علاوه بر اینها نزدیکی و دسترسی آسان تهرانی ها به شهریار، محور های مواصلاتی مطلوب، امکانات شهری ایده آل و وجود روستاهای که تقریبا بافت بومی خودرا حفظ نموده اند همچنین سایر جاذبه های گردشگری شهرستان شهریار ،این شهرستان را به مقصدی مطلوب تر تبدیل می کند اما این باغات نیز با توجه به درخواست افراد برای مسکن و سایر نیازهای شهری روزبه روز از بـین رفتـه است. ازاینرو میتوان پیوندی از گردشگری شهری، روستایی و کشـاورزی را داشـت و از ترکیـب ایـن سـه نـوع فعالیت گردشگری برای پیشبرد منطقه در زمینه گردشگری استفاده کرد تا بتوان جلوی تخریـب باغـات و اراضـی مستعد کشاورزی را گرفت. همچنین عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتمـاعی، فنـاوری، محیطزیسـتی و حقـوقی موثر بر توسعه گردشگری تفرجی موجب شده اند شـهریار پتانسیل گردشگری تفرجی بالائی داشته باشد.
مدیریت راهبردی توسعه گردشگری تفرجی شهرستان شهریار- جاذبه های گردشگری شهرستان شهریار
محمدامین خراسانی قاسم حیدری – کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی گردشگری، دانشگاه تهران
مدت زمان تخمینی مطالعه: ۱۱ minutes
مقدمه :
کلمه فراغت در لغتنامه وبستر به معنای آزادی پس از پایان یک فعالیت و یا زمان آزاد پس از کار و وظیفه آمـده اسـت. فراغت را در لغت به معنای آسودگی و آسای نیز معنی کرده اند و معمولا در مقابل اشتغال و درگیری های روزمـره کـه موجب خستگی انسان میشوند به کار میرود. از دیدگاه جامعه شناسی این امر بسیار اهمیت دارد و در تعریف و تبیـین آن باب هایی تحت عنوان جامعه شناسـی فراغـت گشـوده شـده اسـت .
تفـرج در لغـت بـه معنـای گشت وگذار است در لغتنامه دهخدا گردشگری تفرجی بدین معناست که فرد برای گشت وگذار به بیرون از محل سـکونت خود میرود تا ساعاتی را به تفریح و استراحت بپردازد که میتواند شامل بازدید از روستاها، مزارع و عناصر شهری باشد. امروزه شاهد بیشتر شدن سفرهای یکروزه هستیم. تمدن فراغت تمدنی است که مقدمات آن در حال شکل گیری بوده و میرود که در آینده به صور یک تمدن جدیـد در جوامـع انسـانی مطـرح شـود. پیـدایش ایـن واژه در ادبیـات فراغـت و گردشگری ازآنجا ناشی میشود که طی نیم قرن اخیر فراغت و چگونگی گذران آن، بـه ویوه در جوامـع صـنعتی جایگـاه و اهمیت ویوهای پیداکرده است.
مردم به دنبال تجارب معتبری هستند که ذهن آنهـا را بـه چـال میکشــد، افق هــای دیــد آنهــا را گســترش میدهــد و آنهــا را در محیطــی بــازآموزش میدهــد .
گشت وگذار در باغ شهرهای کوچک، چشیدن غذاهای محلی و یـادگیری در مـورد زمین نمونه هایی از فعالیتهای اینچنین است. مزارع و باغات اوقات فراغت تولید محصولات کشاورزی را با کارکردهـای اوقات فراغت، مسافر ، تفریح و اسکان تلفی میکنند.
کشاورزی اوقات فراغت بـه عنوان شـغلی تعریف میشود که از مناظر روستایی، محیط های زیست محیطی، در ترکیـب بـا کشـاورزی و فرهنـگ روسـتایی استفاده میکند تا تجربیات مردم از شیوه های کشـاورزی و شـیوه زنـدگی ارتقـا بخشـد .
انواع مختلف مزارع و باغات اوقات فراغت شامل اقامتگاههای مستقر در مزرعه و بـاغ، وعـدههای غـذایی، فعالیتها، جاذبه های تفریحی، مراکز خرده فروشی، مراکز گردشگری و همچنین جشنوارهها و رویدادهای کشاورزی اسـت.
ازاینرو یکی از بخش هـای مهـم اقتصـادی هـر جامعـه بخـش کشاورزی میباشد که تحول در آن منجر به افزای تولید و توسعه روستایی میگردد. رشـد بخـش کشـاورزی بـه عنوان بستری برای کسب اهداف توسعه در کشورهای درحال توسعه امری مهم و ضروری قلمـداد میشـود، در کشـورهای کـم درامد بخش کشاورزی به دلیل گستردگی و پیوندهای قومی با سایر بخش های اقتصادی بـه عنوان موتـور محـرک رشـد اقتصادی عمل مینماید، همچنین کشاورزی نوین با اشتغال بیشتر در واحدهای فرآوری همراه شـده و عرضـه خـدمات و نهاده های بیشتری را در بازار به دنبال دارد. این روند به شکل غیرمستقیم به ایجاد اشتغال منجر خواهد شـد بـه این ترتیب بخش کشاورزی به طور مستقیم از طریق تولید بیشتر و صادرات و به طور غیرمستقیم از طریق افزایش تقاضا برای خدمات و کالا های صنعتی در جوامع روستایی، به رشد اقتصادی کمک نموده و درنتیجه موجب خلـق فرصـتهای شـغلی جدیـد میشود .
امروزه گردشگری کشاورزی به عنوان محرکی برای اقتصاد ناموزون کشاورزی و گـرایش بـه ریشه احساسی و نوستالویک شهروندان دنیای مدرن و به سبب عواملی همچون بازدید یا مشارکت در فعالیتهای مزرعه، خرید مستقیم محصولات ، گذراندن یکشب در مزرعه، کنجکاوی و آمـوختن در مـورد مزرعـه و محصـولات کشـاورزی توانسته است جامعه هدف گستردهای ایجاد کند .
بیشتر گردشـگران بـه دنبـال مقصـدهای جدید و محصولات گردشگری جدید هستند. این خود فرصتهای زیادی را برای رونق مناطق گردشگری جدیـد و بهبـود مقصدهای موجود فراهم میآورد .
با توجه به اینکه شهریار از دیرباز منطق های بسـیار حاصـل خیز بوده است، ازاینرو از گذشته های دور تاکنون محل سکونت و استقرار گروههـای مختلـف بـوده اسـت. بـا توجـه بـه رودخانه های دائم و خاک حاصلخیزش از گذشته در آن محصوال کشاورزی تولید و به تهران ،ری و اسـتانهای عرضه میشده و به عنوان یک باغ شهر نقش ایفا میکرده است، ولی امروزه به علت ورود مهاجران مختلف این شهر به عنوان یک شهر خوابگاهی شناخته میشود و باغات آن نیز با توجه به درخواست افراد بـرای مسـکن و سـایر نیازهـای شهری روزبه روز از بین رفته تا شهر دیگر چهره سبز خود را ازدست داده و گرانی زمین در شهر باعث شده باغداران، باغات خود را به طور غیرقانونی خشک کنند تا بتوانند آنها را مانند زمینهای بایر شهری باقیمت بالا به فروش برسانند. حال بـا این روند که در پیش روی شهریار قرارگرفته است اگر ادامه پیدا کند، شهر به منطقه ای فاقد باغ و زمینهـای کشـاورزی تبدیل میشود و برای جلوگیری از این اتفاق باید چاره ای اندیشید که هم برای باغداران سودآور باشد و هم مـانع از بـین رفتن باغات شهری شود
. از دیگر سو، رضایت از گذران اوقات فراغت در نواحی کشاورزی از اهمیت روزافزونـی در مطالعـات گردشـگری برخـوردار بوده و توجه محققان زیادی را به خود جلب نموده است که مهمترین دلیل آن، ایجـاد تجربـه ای خـاص و دلپـذیر بـرای گردشگر در جهت آشنا نمودن ایشان با ضرورت ها، منافع و مزایای تداوم محیطهای طبیعی در شـهرها و ارتبـاط نزدیـک با طبیعت است.
عوامل برونزا، مانند دسترسی به جاذبه های مکان، شرایط و امکانات موجود، وجود هوای سـالم و پـاک ، تـراکم بازدید کنندگان، سهولت دسترسی بر تقاضای تفرجی و عوامل متأثر از بازار رو به رشد گردشگری کالانشهر تهران در دسترس شهرستان شهریار قرار دارد.
شهرستان شهریار در مختصا جغرافیای ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۱۴ دقیقـه طـول شـرقی و ۳۵ درجـه و ۳۵ دقیقه و ۳۵ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی قرارگرفته است. این شهرستان با مساحتی در حدود ۱۳۰۰ کیلومترمربع حدود ۱۱/۶ درصد ازمساحت استان تهران و یک ۱۲۶۸ از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. ایـن شهرسـتان در جنوب غربی استان تهران واقع شده و از سمت شمال و غرب با شهرستان کرج، از سمت شرق با شهر تهران و شهرسـتان اسلامشهر و از جنوب با شهرستانهای رباط کریم و زرندیه همسایه است. ارتفاع متوسط شهرستان شهریار ۱۱۱۰ متر می باشد.
نتیجه گیری:
گردشگری در پیرامون کلان شهرها به عنوان تفرجگـاهی بـرای گذرانـدن اوقـا فراغـت شـهروندان محسـوب شــده و پاسـخگوی تقاضـای گردشگران در بازار گردشگری تعطیلات آخـر هفتـه شـناخته میشـود. ســاکنان شــهرها بــرای تعطیلات آخر هفته به تفرج گاه های اطراف سفرکرده و اوقا فراغت خود را در آنجا میگذرانند. اینگونـه از گردشــگری در نزدیـک شـهرها در قـرار دارد و نشان دهنده اهمیـت گردشگری در مقیاس خرد است. گردشگری تفرجی در شـهریار، فرایندی برای ترویج کشاورزی و تبیین جایگاه کشاورزی در اذهـان گردشـگران و بهبـود محصولات کشـاورزی اسـت، چنانکه گردشگران با شرکت در فعالیتهای سنتی کشاورزی، بدون ایجاد پیامـدهای منفـی در اکوسیسـتم شهرسـتان، از امکان مشارکت در فعالیتهای کشاورزی روستایی برخوردار میشوند. به موازات افزایش جمعیت در شهرستان شهریار، نوع فعالیت و شیوه معیشت مردم نیز تغییریافته است. بسیاری از زمینهای کشاورزی و باغات و مـزارع تبـدیل بـه سـاختمان شده اند و کشاورزی دیگر پاسخگوی نیازهای معیشتی مردم نیست. بسیاری از ساکنان جهت انجـام فعالیـت اقتصـادی در بخش های صنعت و خدمات مشغول به کارشده اند که به دلیل ناکافی بودن فرصتهای شـغلی منطقـه و فاصـله کـم تـا تهران، تعداد زیادی در شهر تهران مشغول فعالیت اقتصادی هستند و این شهرستان یک منطقه خوابگاهی تهران گردیده است. بورس بازی زمین و ملک با بهره گیری از ضعف های مدیریت کاربری زمین و بخش کشاورزی، بـا هـدایت و جلـب تقاضای موجود در زمینه ساخت وساز خانه دوم و مجتمع های تفریحی بدون کمتـرین نظـارت بـر مـدیریت زمـین، رونـد ساخت وساز و تغییر و تخریب اراضی زراعی و باغات را به پی برده است. این در حالی است که فاصـله انـدک بـا مراکـز عمده جمعیتی یکی از مولفه های مهم در موفقیت گردشگری کشاورزی است. تداوم این شرایط نه تنها بر وخامـت اوضـاع اقتصادی منطقه موثر است، بلکه فرصت بهره گیری از بازار بزرگ گردشگری تهران در راستای حفاظت از میراث طبیعی و تاریخی شهرستان را نیز دریغ خواهد نمود. قرارگیری در پیرامون بزرگترین کلانشهر کشور میتواند همزمان تهدیدها و فرصتهایی را در اختیار مدیران محلی و منطق های قرار دهد که با توجه به غلبه نگاه های رایج اقتصادی که نتیجه ای جـز از بین رفتن فزاینده باغات ارزشمند شهرستان در نقاط شهری و روستایی نداشته است، ضرورت نگاهی جامع و راهبـردی را نشان میدهد که نگاه به حفظ مزیت محیطی- اکولوژیکی شهریار به عنوان یکی از مناطق ییالقی قـدیمی تهران دارد. این نگاه میتواند در کنار جاذبه های گردشگری کشاورزی، طیف متنوعی از جاذبـه های تـاریخی و مـذهبی را فراخور سلیقه گردشگران ارائه نماید. در سالهای اخیر گردشگری کشاورزی به علـت سـازگاری بـا وضـعیت اجتمـاعی فرهنگی جامعه محلی مورد استقبال برنامه ریزان و کشاورزان قرارگرفته اسـت؛ سیاسـتگذاری و برنامـه ریزی شـفاف یـا واضحی در زمینه توسعه گردشگری کشاورزی در کشور و منطقه وجود ندارد. این در حالی اسـت کـه تجربـه کشـورهای دیگر بر حمایتهای اولیه مادی، آموزشی و نظـارتی دولـت از کارآفرینـان در ایـن بخ حکایت دارد. با توجه به نتایج به دست آمده از مدلها و بررسی همه جوانب منطقه میتوان بـه ایـن موارد اشاره کرد که باغداران منطقه شهریار از فعالیتهای گردشگری و منافع حاصل از آن اطلاع ندارند، لذا برنامـه ریزی جهت آگاهی بخشی به باغداران و مردم نیاز ضروری است. در این راستا برگزاری کارگاه های آموزشی جهـت آشـنایی بـا صنعت گردشگری و گردشگری تفرجی میتواند برای کشاورزان و باغداران مفید باشد. برگزاری جشـنها و فسـتیوالهای برداشت محصول که میتوان با برنامه ریزی منظم هرساله تعداد زیادی از گردشگران را به این منطقه جذب کرد و آنهـا را در برداشت محصول سهیم و خدمات رفاهی به آنها ارائه داد و نمایشگاههای گل و گیاه و کارگاههای آموزشـی بـرای آنها برگزار کرد و ازآنجاییکه شهریار دارای پتانسیلهای فراوانی ازلحاظ طبیعـی و تـاریخی دارد بایـد سـعی شـود کـه زیرساختهای لازم را برای رون این نوع از گردشگری فراهم نمـود و بعـد بـا تبلیغـات در رسـانه های مختلـف و حتـی رسانهای ملی شهریار را به عنوان منطقه گردشگر پذیر در سطح محلی و بین المللی معرفی کرد. یکی دیگر از راهکارهـای مهم در بخش گردشگری تفرجی راه اندازی بخش بین سازمانی از مسئولین شهری، میراث فرهنگی و صنای دسـتی و اداره جهاد کشاورزی منطقه برای هماهنگی بیشتر در ارائه مجوزها و پیشبرد منطقه در راستای برنامه های ارائه شده و جلوگیری از تخریب باغاپت به دست سود جویان و واسطه ها که مانع رسیدن شهر به این هدف میشـوند. آگـاهی و آمـوزش مولفه دیگری است که باید موردتوجه قرار بگیرد. چون گردشگری کشاورزی شـرایط ورودی نسـبتاً آسـانی دارد، ممکـن اسـت افرادی را به خود جلب نماید که مهارت لازم را ندارند و همین امر ظرفیت آنها را برای موفقیت محدود میسـازد. خلـق یک بازار جدید و کارآمد منوط به بسترسازی سیستمی برای یک مدیریت بهینه و تشریک مساعی همه سـازمانها اسـت. کشاورزان معموالً فاقد مهار تها و منابع موردنیاز برای بازاریابی اثربخش هسـتند؛ بنـابراین نیـاز بـه همکـاری جمعـی و بازاریابی از طریق ساختارهای محلی و ملی اسـت. در فراینـد توسـعه گردشــگری، حفاظـــت محیط زیسـت، اســـتفاده بهینــه و متعادل از مناب طبیعـی و دارایی های طبیعـی شـهرها مورد توجه باشد تا در قالب توسعه پایدار شـهری، ضـمن پاسداشــت حقــوق آینــدگان از مواهــب طبیعــی شــهر و روستاهای پیرامون آن، امکـان بهبـود کیفیـت زنــدگی و معیشت پایدار شهروندان نیز تحق یابد. به همین دلیـل مداخلــه در ســاختار شــهرها بــرای هرگونــه برنامـه ریزی و طرح ریزی که گردشگری نیز یکی از اشکال آن است، بایــد بــا افــزای آگــاهی مــردم، مشــارکت شــهروندان در فراینــد گردشگری شهری به عنوان ذینفعان اصلی پـروژه، موردتوجه باشد. اگرچه بسیاری از نقاط قو و اثرا مثبت توسعه گردشگری کشاورزی برای اقتصاد محلـی وجـود دارد، امـا برنامـه ریزی استراتژیک یک منطقه برای کسب وکار گردشگری کشاورزی نیاز به توجه دولت و نهادهای مرتبط از طریـق آماده سـازی قانونگذاران و حمایت از سیاستها و برنامه ها و توسعه پایدار گردشگری کشـاورزی از طریـق حفاظـت از محیط زیسـت، آداب ورسوم و میراث فرهنگـی دارد؛ به طوریکـه علاوه بـر ارائـه سـود بـرای جوامـعمحلـی و تجربـه متفـاوت بـرای بازدیدکنندگان، حداقل اثرات منفی بر محیط زیست و سبک زندگی و کمک بـه جوامـع محلـی بـرای حفـظ ویژگیهای سنتی شان داشته باشد. تأکیـد بـر برنامه ریزی توسعه گردشگری در نواحی کشاورزی از دو جهت حائز اهمیت است: اول اینکه مـانع از توسـعه گردشـگری انبوه و پیامدهای منفی ناشی از آن خواهد شد. دوم اینکـه میتوانـد زمینـه بهره گیـری مضـاعف از قابلیتهـای بخـش کشاورزی برای حفاظت از توانهای اکولوژیکی و همزمان، ارتقای کیفیت زندگی و رون معیشت روسـتایی را بـه دنبـال داشته باشد. به دلیل عدم آشنایی مدیران شهری باقابلیتهای بخش کشاورزی در توسعه شهری – که متأسفانه در ایـران موردتوجه چندانی قرار نگرفته است- تنها زمانی قابلیتهای شهرستان شهریار برای رونق گردشگری کشاورزی موردتوجه قرارگرفته است که تصویری از تهدیدهای ناشی از حضور گردشگران تهرانی به عنوان عامل تخریب باغات در اذهان مردم نقش بسته است و برای ترمیم چنین تصویری یقیناً نیاز است تا نگاه جامع و راهبردی را جـایگزین نگـاه بخشـی نگـر و فرصت طلب رایج نمود .