بحران آب دشت شهریار را جدی بگیریم افسانه خیری-دانشجوی دکتری ژئو مرفولوژی وضعیت محیط زیست کشور به شرایطی دچار شده که برای حفظ و احیاء آن باید تمام ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را در مراحل بعدی توجه قرار داد، چراکه زخمهای عمیقی که براثر بی توجهیها و عدم رعایت قوانین توسعه پایدار که برگرفته […]
افسانه خیری-دانشجوی دکتری ژئو مرفولوژی
وضعیت محیط زیست کشور به شرایطی دچار شده که برای حفظ و احیاء آن باید تمام ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را در مراحل بعدی توجه قرار داد، چراکه زخمهای عمیقی که براثر بی توجهیها و عدم رعایت قوانین توسعه پایدار که برگرفته از چرخه و سیستم حیات زمین است بر پیکره کشور وارده شده که شاید سالها و یا حتی قرنها نیازمند ترمیم و توجه ویژه است. دراین بین رودخانه ها به عنوان اکوسیستمهای بسیار حساس در استفاده و بسیار قوی در دفاع از خود از شرایط خاصی برخوردارند و برای به تعادل رساندن خود زمانهای طولانی را گذرانده اند و همانطور که میدانیم این اکوسیستم حساس تا جایی که به تعادل آن صدمهای وارد نشود مایه نشاط و سرزندگی سرزمین تحت نفوذ خودش است و در جایی که به حریم آن توجه نشود بسیار بی رحم بوده و ویرانگر خواهد بود.
کشور ایران جزو کشورهای در حال توسعه محسوب می شود و همین موضوع منجر گردیده که پروژه های عمرانی و زیربنایی متعددی در کشور و با سرعت بالایی در حال اجرا باشد و بدیهی است تامین مصالح مورد نیاز این طرح ها به عنوان یکی از شاخصهای مهم و تعیین کننده در هزینه تمام شده، زمان اجرا و کیفیت طرحها به شمار می آید. این موضوع باعث گردیده تا صرف اجرای پروژهها به هر طریق ممکن نسبت به تأمین مصالح مناسب و سهل الوصول از هر جای ممکن اقدام گردد. در این رهگذر رودخانه ها و مسیلها نیز که از این منظر منابع مطلوب تأمین شن و ماسه این طرحها به شمار میآیند، شاهد خیل عظیم بهرهبرداری بی رویه و غیرفنی و بدون ملاحظه اثرات نامطلوب به محیط زیست رودخانه شده اند.
برداشت شن و ماسه از رودخانه که نوعی دخل و تصرف در آن محسوب میشود، معمولا آثار منفی فراوان فیزیکی و زیست محیطی به جای میگذارد و لذا در برخی کشورها برداشت مصالح رودخانهای به طور کلی ممنوع و یا بسیار محدود گردیده است. بررسی ها نشان می دهد که درحال حاضر از هزاران منبع شن و ماسه رودخانه ای درحال برداشت صرفاً تعداد کمی دارای مطالعات فنی و بررسی اثرات زیست محیطی آن هم به صورت محدود و سلیقهای در کشور میباشند. این در حالی است که اثرات نامطلوب برداشت های بی رویه علاوه بر زمان دوره برداشت به دورههای زمان طولانی حتی پس از خاتمه عملیات بهره برداری و نیز مکانهای بالادست و پایین دست محدوده برداشت منتهی می گردد. علاوه بر محدوده بلافصل اشاره شده که اثرات مستقیم ناشی از بهره برداری از مصالح رودخانه و نیز محل احداث کارگاه فراوری شن و ماسه را در برمی گیرد، به دلیل برهم خوردن شرایط تعادل رودخانه ، تغییرات فیزیکی رودخانه تا بازههایی از بالادست و پایین دست محدوده اصلی برداشت در رودخانه صورت میپذیرد به این نحو که بستر و مقاطع عرضی رودخانه در مناطق فوق الذکر دستخوش تغییرات شده و دامنه تاثیرات مستقیم زیست محیطی را به این مناطق که ممکن است کیلومترها بالاتر یا پایین تر از محل اصلی برداشت باشد نیز گسترش میدهد. این دامنه گسترش اثرات مستقیم علاوه بربازه طولی، بازه عرضی رودخانه و سیلاب دشت را نیز شامل میگرد. زیرا تخریب کنارههای بالادست و پایین دست رودخانه از محل برداشت نیز رخ داده و محیط زیست آنجا را متأثر مینماید.
مراحل اجرایی حفاری در بستر رودخانه و کنارهها، شستشوی شن و ماسه و حمل و نقل آن پتانسیل لازم را در ایجاد اثرات تخریب فیزیکی و انتشار منابع آلودگی بر تمامی گونههای زیستی در محیطهای آبی و خشکی پیرامون را دارا می باشد. بنابراین با توجه به ماهیت فعالیت برداشت شن و ماسه، تخریب زیستگاه و آلودگی محیط زیست از جمله محیط زیست آبی خشکی و هوا امری اجتناب ناپذیر است.
ضوابط و قواعد برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه و دشت سیلابی به حدی گسترده و جزئی است که در این نوشتار جای نمی گیرد لذا علاقمندان به آگاهی در مورد این ضوابط را به خواندن ضوابط زیستمحیطی برداشت مصالح رودخانهای منتشر شده در سال ۱۳۹۰ ارجاع میدهم.
بیشک تمامی ساکنان غرب استان تهران از جاده قلعه حسن خان به سمت تهران گذر داشتهاند، منطقهای که با توجه به شرایط آب و هوایی انتظار میرود یکی از سرسبزترین مناطق در استان تهران باشد اما به فاصله چند کیلومتر از شهریار به سمت تهران با میکرواقلیم و میکرومحیطی مواجه میشویم که شباهتی به سایر مناطق از نظر شاخصهای محیطی ندارد و یا بهعبارتی با هارمونی منطقه هماهنگ نیست، منطقه که ذهن هر بینندهای را به سمت مناطق بیابانی میکشاند محدوده برداشت شن و ماسه از بستر سیلابی رودخانه کرج…
این روزها که به هفته منابع طبیعی در تقویم کشور نامگذاری شده شاید زمان مناسبی است که به این مسأله پرداخته شود که آیا وجود و گسترش روزافزون این پدیده هیچ قاعده و اصولی ندارد و آیا این روند به منابع طبیعی و محیط زیست آسیبی وارد نمی کند؟؟؟
بستر اصلی و سیلابی رودخانه کرج در ورود به محدوده شهریار یعنی جایی که معادن برداشت شن و ماسه فراوانی را در خود جای داده روزگاری نه چندان دور دارای حیات زیستی و جریان طبیعی خوده بوده است، تصویر زیر که مربوط به سال ۱۳۶۲ شمسی (۱۹۸۴ میلادی) است و از تصاویر آرشیو گوگل ارث گرفته شده است به خوبی نشان از حیات طبیعی رودخانه و محیط اطراف آن دارد.
تصویر مربوط به رودخانه و حریم سیلابی آن، برگرفته شده از آرشیو تصاویر گوگل ارث سال ۱۹۸۴
آنچه که در حال حاضر قابل مشاهده است منطقهای کاملا متفاوت با شرایط قبل میباشد (تصویر مربوط به سال ۱۳۹۶ برگرفته از گوگل ارث). در این تصویر از مسیر اصلی جریان رود هیچ نشانی قابل مشاهده نیست. معادن برداشت شن و ماسه فراوانی که در بستر و حریم رودخانه به فعالیت میپردازند تمامی شرایط حیاتی محدوده خود را تحت تأثیر قرار دادهاند.
تصویر مربوط به رودخانه و حریم سیلابی آن، برگرفته شده از تصاویر گوگل ارث سال ۲۰۱۸
تصویر گوگل ارث سال ۱۳۹۶ از نمایی نزدیکتر
عکس از منطقه برداشت شن و ماسه- اسفند ۱۳۹۶
برای نمونه و درک بهتر وضعیت به وجود آمده به اختصار مواردی بیان میشود:
و موارد گسترده و اثرگذار دیگری که مجال پرداخت به آنها به صورت جزئی در این نوشتار فراهم نیست اما روندی که اگر برخورد منطقی و اصولی با آن نشود در زمانی شاید کمتر از ۳۰ سال دیگر فرصتی برای جبران و احیاء نباشد چراکه هر سیستمی به صورت طبیعی آستانه تحمل خاصی در برابر تغییرات دارد و بعد از آن یا نابود میشود و یا برای حیات خود مسیر دیگری انتخاب میکند. در این بین رودخانهها علیرغم اینکه در برابر تغییرات بسیار حساس هستند اما برای بازپسگیری حریم خود بسیار بیرحم خواهند بود، واکنشی که به کرات در بسیاری از رودخانههای کشور مشاهده شده و سیلابهای عظیمی که در برابر آن هیچ سازهای دوام کافی نداشته است.
آنچه که اکنون باید مورد توجه قرار بگیرد بررسی معادن برداشت شن و ماسه از نظر تمامی مسائل از جمله مهندسی و مدیریت رودخانه بخصوص وضعیت پروفیل طولی و عرضی رودخانه، مدیریت محیطی و منابع طبیعی، مسائل اکولوژیکی بستر و حریم رودخانه، جنبههای اقتصادی و اجتماعی و سلامت جمعی، شرایط میکرواقلیمی، میزان اثر برداشت شن و ماسه در مخازن آب زیرزمینی، رعایت اصول برداشت چه از نظر میزان برداشت و چه زمان برداشت قبل و بعد از سیلاب، رعایت کمربند سبز و جلوگیری از اثرگذاری مستقیم در زندگی روزمره مردم و بسیاری موارد دیگر که در اسناد مربوط به وزارت نیرو و سازمان محیط زیست با جزئیات دقیق وجود دارد اما …
بسیار عالی…فقط امیدوارم زمانی به خودمان بیاییم که دیگه خیلی دیر نشده باشه و طبیعت هم مثل خودمون نشده باشه و بلاهایی که ما سرش آوردیم را سر خودمون نیاره
امیدوارم مردم به خودشون بیان حالا که دولت و مسؤلین اهمیت نمیدن خودمون بفکره محیط زیست باشیم عدم قرارگیری نیروی متخصص در جایگاه خودش یعنی از بین رفتن محیط زیست!!